ਅਸਲੀ ਨਕਲੀ

- ਸੰਪੂਰਨ ਸਿੰਘ 'ਝੱਲਾ' ਫਰੀਦਕੋਟੀ ( ਮਰਹੂਮ )

ਅਸਲੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮਰ ਸਕਦਾ,ਪਵੇ ਲੋੜ ਤਾਂ ਮਿਲੇ ਵਿਉਹ ਨਕਲੀ
ਨਕਲ ਅਸਲ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਚਮਕਦੀ ਏ, ਏਥੇ ਕੇਸਰ ਕਸਤੂਰੀ ਘਿਉ ਨਕਲੀ

ਅੱਜ ਕੱਲ ਨਕਲੀ ਭਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਅੰਦਰ ਟਕੂਆ,ਡਾਂਗ,ਗੰਡਾਸਾ,ਛਵੀ ਨਕਲੀ
ਰੋਹਬ ਨਾਲ ਸਟੇਜ 'ਤੇ ਗੱਜਦੇ ਨੇ,ਅਸਲੀ ਕਵਿਤਾ ਚੁਰਾਕੇ ਕਵੀ ਨਕਲੀ

ਅਸਲੀ ਕਸਮ ਕੋਈ ਸੱਜਣਾਂ ਪਾਈ ਹੋਈ ਏ, ਪੈਸੇ ਲਓ ਅਸਲੀ ਮਾਲ ਦਿਓ ਨਕਲੀ
ਕਿਹੜੀ ਨਕਲ ਦੀ ਕਰੇਂਗਾ ਨਕਲ 'ਝੱਲੇ' ,ਏਥੇ ਮਾਂ ਨਕਲੀ ਏਥੇ ਪਿਓ ਨਕਲੀ

ਅਰਦਾਸ

-ਅਮਰਜੀਤ ਕੌਰ ਹਿਰਦੇ

ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦੀ ਥੋਰਾਂ ਉੱਗੀਆਂ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋ ਗਏ ਸੀ ਹਮਸਾਏ |
ਦਹਿਲ ਗਈਆਂ ਸੀ ਰੌਸ਼ਨ ਰਾਤਾਂ, ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਵੀ ਗਏ ਸਿਆਹੇ |

ਰੁਲਦੀ ਪਤ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ-ਕੂਕਾਂ, ਭੀੜਾਂ ਅੱਗੇ ਤਰਲੇ-ਹਾੜੇ,
ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਹੈ ਲੰਬੀ, ਕਾਲੇ ਲੰਮੇ ਝੂਠ ਦੇ ਸਾਏ |

ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਦਾ ਰੰਗ ਅਨੋਖਾ, ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਬਸ਼ਿੰਦੇ ਸਾੜ੍ਹੇ,
ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਸੋਚ ਗਰਕ ਗਈ, ਕਿਹੀ ਇਹ ਚਲੀ ਹਵਾ ਏ |

ਘਿਓ ਬਦਲੇ ਅੱਜ ਖੂਨ ਦੀ, ਵਿੱਚ ਚਿਖਾ ਦੇ ਅਹੂਤੀ ਦੇਣੀ,
ਦਿੱਲ ਵਾਲੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸ਼ੋਅਲੇ ਡੱਸ ਗਏ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰ ਪਰਾਏ |

ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾ ਕੇ, ਖੂਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਖੂਨ ਸੁਣਾਉਂਦੇ,
ਪਲਕ-ਝਪਕ ਆ ਗਈ ਪਰਲੋ, ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੇ ਐਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਿਖਾਏ |

ਬਲਦਾ ਪਿਆ ਇਨਸਾਨ ਦੇਖ ਕੇ, ਖੂਨੀ ਦਿਲ ਇਨਸਾਨ ਤਾਂ ਹੱਸੇ,
ਗੁਰੂ-ਦੁਆਰੇ ਰੋਇਆ ਸੀ ਰੱਬ, ਮੂਸਾ, ਅੱਲਾ, ਭਗਵਾਨ ਕੁਰਲਾਏ |

ਤਖਤੇ-ਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਕਦੇ ਨਾ, ਤਖਤ-ਨਸ਼ੀਂ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬੋਲੇ,
ਅਰਦਾਸ ਕਰਾਂ 'ਹਿਰਦੇ' ਦੇ ਵਿਚੋਂ, ਰਾਜਾ ਨਾ ਕਾਤਲ ਬਣ ਜਾਏ |

Some loners some lonely ...them all with me !

-Charanjit Singh Chandhok

The waters the sky
heavenly the feel
there’s the moon
there’s star each..

Live soul form
a lonely bird
so too one
a form human..

Lonely each feeleth
no blemish no ill
pure heart each
a lonesome thought..

I thought at times
was lonesome me
and I did wonder
was it just me..

Fathom I do now
I fathom it all
no am not alone
them all with me..

आप दिल की अंजुमन में

-अरविन्द योगी

आप दिल की अंजुमन में
हुश्न बन कर आ गए
एक नशा सा छा गया
हम बिन पिए लहरा गए
देखिये तो क्या कह रही है
हर नजर झुक कर सलाम
सोचिये तो ये दिलो की
धडकनों का पैगाम
हमने दिल को कर दिया है
उन हसीं आँखों के नाम
जिन हंसीन आँखों से हम
राजे मोहब्बत पा गए
आप दिल की अंजुमन में
हुश्न बन कर आ गए

फूल बन कर खिल उठे है
आपके आने से हम
शम्मा बन कर दूर रहते
कैसे परवाने से हम
धडकनों से गीत उभरे
और लबों पे छा गए
योग उनसे सीख कर
योगी बन जी रहे है
उनकी याद में
अश्क अपने पी रहे है
फिर भी मुस्करा कर जी रहे है
आप दिल की अंजुमन में
हुश्न बन कर आ गए

यह कविता क्यों ? मोहब्बत दिल में मुस्कराता हुआ एक मीठा सा दर्द है जिसे एहसास है वो गम में भी मुस्करा उठता है !

करुण राग

-आशा पांडेय ओझा

प्रिय ऐसा करुण राग छेड़ो आज कोई कि रोम रोम सिहर जाये
मन का कोना कोना दु:खमय सागर सा भर आये बार-बार
रो पड़े आँख रिमझिम सावन सी ढुलक-ढुलक जार-जार
आनंदमय छंद, गीत ,गंध का जीवन प्रवाह भी आज ठहर जाए
प्रिय ऐसा करुण राग..........

दहकती हुई रेत के मन सांस में सावन कि व्याकुलता भर दो
रात कि गुनगुनाती हुई चांदनी पर ,सुबकती हुई वेदना धर दो
नाचती उषा के घुँघरूओं कि धुन भी टूट टूट कर बिखर जाये
प्रिय ऐसा करुण राग छेड़ो आज कोई..........

अनमनी हो जाये दूज के चाँद की पहली अछूती वो तरुण किरण
बासंती मेघ के प्रथम स्पर्श को दे दिया जिसने अपना जीवन
छेड़ो वो प्रथम प्रणय स्पन्दन के विकल उददगार कि दिल भर आये
प्रिय ऐसा करुण राग छेड़ो आज कोई.........

जल जाये अंतस कि आग से ,रोमंचित ,स्निग्ध ,मधुर ,मंद पवन
भेंटने नभ से चल पड़े तृषित वसुंधरा का करुण, व्यथित मन
पौंछने कुमुदनी के ढलकते आंसू ,चाँद भी आज जमीं पर उतर आये 
प्रिय ऐसा करुण राग..........

सुनकर विरह का तान पपीहा भी गाने लगे पिहु-पिहु के गान
सुबक उठे तिमिर के वक्ष पर सोयी बेखबर यामिनी के मन प्राण
आद्र हो जाये गगन के तारे,हर दिशा कि आँख झर जाए
प्रिय ऐसा करुण राग छेड़ो आज कोई कि रोम रोम सिहर जाये

(पुस्तक "दो बूँद समुद्र के नाम" से)

ਇੱਕ ਚੇਤਨ ਸੁਰਖ ਜਿਹੀ ਅੱਗ ਨੇ, ਮੇਰੇ ਗਲ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਸੀ ਬਾਹਾਂ..

-ਹਰਮਨ ਜੀਤ

ਇਹ ਰੋਜ਼ ਅਵਲ ਤੋ ਅੱਗ ਜਿਹਾ
ਇਹ ਰੋਜ਼ ਅਵਲ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਹੈ..
ਜਿਸ ਨਾਨਕ ਮੁੰਡੀ ਡੰਗੀ ਸੀ
ਈਸਾ ਦੀ ਰਚੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ..
ਇਹ ਅੱਖਰ ਵੇਦ ਕੁਰਾਨਾਂ ਦਾ
ਇਹ ਏਕ ਓਂਕਾਰਾਂ ਬਾਣੀ ਹੈ..
ਜਿਨ ਮੱਥੇ ਨੀਲੇ ਕਰ ਕਰ ਕੇ
ਇਸ ਡੰਗ ਦੀ ਪੀੜ ਪਛਾਣੀ ਹੈ..
ਓਹ ਮੂਲ 'ਚ ਡੁਬਕੀ ਲਾ ਆਏ
ਉਨ ਓੜਕ ਤਿੱਥੀ ਜਾਣੀ ਹੈ..
ਇਹ ਜੰਮਣ ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਜਾਇਆ
ਇਹ ਡੰਗ ਉਮਰ ਦਾ ਹਾਣੀ ਹੈ..
ਇੱਕ ਡੰਗ ਉਮਰ ਦਾ ਹਾਣੀ ਹੈ..

ਸਿਰ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਲੱਦੇ
ਸੈਆਂ ਬੱਦਲ ਲੰਘੇ ਵੇ..
ਪਿੰਡਾ ਸਾਡਾ ਹੋਇਆ ਨੀਲਾ
ਲੇਖ ਵਿਹੁ ਨੇ ਰੰਗੇ ਵੇ..
ਇਹ ਜੋ ਸਿਰੀਆਂ ਚੁੱਕੀ ਬੈਠੇ
ਕਾਲੇ ਸੱਪ ਭੁਜੰਗੇ ਵੇ..
ਆਦਿ ਜੁਗਾਦੀ ਮੀਤ ਸੁਣੀਂਦੇ
ਇਹ ਤਾਂ ਡਾਢੇ ਚੰਗੇ ਵੇ..

ਜੋ ਡੰਗ ਦੀ ਪੀੜ ਹੰਢਾਉਂਦੇ ਨੇ
ਜੋ ਡੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਧਿਆਉਂਦੇ ਨੇ
ਜੋ ਕੰਚਨ ਕੂਲੇ ਪੋਟਿਆਂ 'ਤੇ
ਚਾਨਣ ਦਾ ਸੱਪ ਲੜਾਉਂਦੇ ਨੇ..
ਜੋ ਪੀਠ ਪੀਠ ਕੇ ਕੁੰਜਾਂ ਨੂੰ
ਸੁਰਮੇ ਦੀ ਥਾਂਵੇ ਪਾਉਂਦੇ ਨੇ..
ਜੋ ਮਣੀਆਂ ਦੇ ਲਿਸ਼ਕਾਰੇ 'ਚੋਂ
ਯੁੱਗਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਂਦੇ ਨੇ..
ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸੁੱਚੇ ਬਾਵੇ ਨੂੰ
ਜੋ ਅੜਿਆ ਕੁੱਛੜ ਚਾਉਂਦੇ ਨੇ..
ਓਹ ਰਹਿ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਸੱਜਣ ਜੀ
ਸਰਪਾਂ ਦੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਉਂਦੇ ਨੇ..
ਰੁਖ਼ਸਾਰਾਂ ਚੁੰਮਦੀ ਅਲਕਾ ਨੂੰ
ਸੱਪਣੀ ਦਾ ਲਾਡ ਲਡਾਉਂਦੇ ਨੇ..
ਇਸ਼ਕੇ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾਉਂਦੇ ਨੇ..

ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਉਮਰ ਨਿਆਣੀ ਹੈ
ਮੈਂ ਨਾਹੀ ਦੁਨੀਆ ਜਾਣੀ ਹੈ..
ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਖਾਬਾਂ ਥੀਂ
ਇੱਕ ਰਾਜਾ ਹੈ ਇੱਕ ਰਾਣੀ ਹੈ..

ਪਰ ਸੱਜਣ ਮੈਂ ਕੁਝ ਤੱਕਿਆ ਸੀ
ਜੀਹਨੂੰ ਵੇਖ ਵੇਖ ਕੇ ਵੀ ਹਾਏ
ਮਾਸਾ ਨਾ ਵੇਖ ਮੈਂ ਸੱਕਿਆ ਸੀ..
ਇਮਲੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੇੜ ਥੱਲੇ
ਜਿੱਥੇ ਠੰਢੀ ਠੰਢੀ 'ਵਾ ਚੱਲੇ
ਓਥੇ ਨਰਮ ਭੁਰਭੁਰੀ ਮਿੱਟੀ 'ਚੋਂ
ਇੱਕ ਨੂਰ ਦਾ ਕਤਰਾ ਉੱਗਿਆ ਸੀ
ਤੇ ਇੱਕ ਭੁਲੇਖਾ ਪੁੱਗਿਆ ਸੀ..
ਓਹ ਡੰਗ ਦਾ ਹੀ ਸੀ ਪਰਛਾਵਾਂ
ਓਹ ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਸੀ ਨਾਵਾਂ..
ਇੱਕ ਚੇਤਨ ਸੁਰਖ ਜਿਹੀ ਅੱਗ ਨੇ
ਮੇਰੇ ਗਲ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਸੀ ਬਾਹਾਂ..
ਹੁਣ ਕੀ ਆਖਾਂ ਕੀ ਨਾ ਆਖਾਂ
ਇਹ ਕਿੱਧਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਰਾਵਾਂ..
ਇਸ ਰਾਹੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਆਈ ਹੈ
ਕਿਸੇ ਪਦਮਣੀ ਦੀ ਪੈੜ ਜਿਹੀ
ਵਿੱਚ ਖਿੜਿਆ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬੇ ਦਾ
ਸਾਡੇ ਚਾਵਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ..

ਐ ਦਿਲਾ .....ਆਪਾਂ ਕਿੰਨੇ ਕੱਲੇ

-ਸ਼ਿੰਦਰ ਸੁਰਿੰਡ

ਐ ਦਿਲਾ .........
ਤੂੰ ਐਨਾ ਨਾ ਧੜਕ ।
ਗੁਆਚ ਜਾ ਕਿਤੇ ,
ਮੁੱਕ ਜਾਵੇ ਨਿੱਤ ਨਿੱਤ ਦੀ ਰੜਕ ।

ਐ ਦਿਲਾ .........
ਤੇਰਾ ਕੀ ਕਰਾਂ ?
ਦੱਸੀਂ ਜਰਾ ,
ਸਾਡੇ ਚ ਤਾਂ ਰਹੀ ਨਾਂ ਕੋਈ ਮੜਕ ।

ਐ ਦਿਲਾ .........
ਤੂੰ ਚੋਰੀ ਹੀ ਹੋ ਜਾ
ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਖੋ ਜਾ ।
ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸੇ
ਹੋਰ ਸੀਨੇ ਧੜਕ ।

ਐ ਦਿਲਾ .........
ਆਪਾਂ ਕਿੰਨੇ ਕੱਲੇ ;
ਕੱਲ-ਮ-ਕੱਲੇ ।
ਕੱਲਾ ਰੁੱਖ ਜਿਦਾਂ ਸੁੰਨੀ ਸੜਕ ।

ਐ ਦਿਲਾ .........
ਕੋਈ ਸਾਂਭ ਲਵੇ ਤੈਨੂੰ ,
ਸੀਨੇ ਲਾ ਲਵੇ ਤੈਨੂੰ ,
ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਹੜੇ
ਹੋਵੇ ਨਾਂ ਖੜਕ ।

ਐ ਦਿਲਾ .........
ਕੀ ਜਾਣੇ ਨਾਂ ਤੂੰ ?
ਐਨਾ ਅਨਜਾਣ ਤੂੰ ?
ਸਾਡੇ ਪੋਰ ਪੋਰ ,
ਬਿਰਹੋਂ ਦਿ ਰੜਕ ।

आज़ाद देश के गुलाम

-सीमा ग्रेवाल

लाल किले की बुलंदी पर जब तिरंगा परचम लहराता है
हम सब का सीना गर्व से फूला नहीं समाता है
जय हिंद ! के नारे के साथ कहते हैं हम हैं आज़ाद
लेकिन दिल के किसी कोने से फिर भी आती है आवाज़
कि किसी ट्राफ्फिक सिग्नल पर
गाड़ियों के शीशों के बाहर
नन्हे हाथ फैलाए वोह बच्चा
क्या है आज़ाद ?
खेलने कि उम्र में
कूड़े के ढेरों में से
ढून्ढ रहे हैं चाँद हाथ
ज़िन्दगी के साज़
क्या वोह हैं आज़ाद ?
आम आदमी हाथों में
कागजों के पुलंदे लिए
दफ्तरों कि जो ख़ाक छानता है
भ्रष्टाचार जिसका मुँह चिढ़ाता है
ज़मीर जिसका रस्साकशी से
कभी आ पाता न बाज़
क्या वोह है आज़ाद ?
बेरोज़गारी की गुलामी करते
निराशा का पानी भरते
जवानी जो नशे के हाथों
हो रही है बर्बाद
क्या वोह है आज़ाद ?
आज़ाद देश का हर वोह युवक
जो पढ़ लिख कर
परदेसों की मिटटी में
ढूँढ रहा है जवाब
क्या वोह है आज़ाद ?
कंधे से कन्धा मिला कर
चलने वाली औरत
जो आवाज़ से हरदम मिलाती
है अपनी आवाज़
क्या चार आगे बढाने
के वास्ते है आज़ाद?
दिल में दुनिया की एक झलक
पाने को माँ की कोख
में बेचैन बेताब
अजन्मी कन्या
क्या भर सकती है
अपनी मर्ज़ी की परवाज़ ?
यह सब अपनी अपनी गुलामी सहते हैं
अपने हिस्से की अज़ादी को तरसते रहते हैं
आओ इनको इनकी शहादत से बचाएं
फिर मिल कर १५ अगस्त तो क्या
हर दिन अज़ादी का जश्न मनाएं .....

ਗੁੜ ਦੀ ਭੇਲੀ

-ਅਨਵਰ ਅਲੀ

ਮੌਲਵੀ ਅਹਿਮਦ ਦੀਨ ਕਲਾਨੌਰੀ ਦੀ ਮਸੀਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਾਢੇ ਤੇਰਾਂ ਨਮਾਜ਼ੀਆਂ ਅੱਗੇ ਮੁਸ਼ਰਕਾਂ ਤੇ ਕਬਰਸਤਾਨਾਂ ਦੀ ਐਸੀ ਤੈਸੀ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਤੇ ਮੌਕਾ ਮਹਲ ਏਸ ਵਾਅਜ਼ ਦਾ ਸੀ , ਸਾਈਂ ਜਮਾਲੇ ਦਾ ਲੰਗਰ । ਲੰਗਰ ਸਾਈਂ ਜਮਾਲੇ ਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਖਲੀਫ਼ਾ ਮਾਮਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਨਿਆਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਮਕੌੜੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ਉਤੇ ਦੇਗਾਂ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਸੀ । ਸਾਈਂ ਜਮਾਲਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾ ਮਜ਼ਾਰ ਦਾ ਦਰਬਾਨ ਸੀ ।ਸਾਈਂ ਜਮਾਲੇ ਦੀ ਕੁਲ ਕਾਇਨਾਤ ਦੋ ਕੋਠੜੀਆਂ ਤੇ ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਵਿਹੜਾ ਸੀ । ਇਕ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਉਹਦਾ ਕੋਹਲੂ ਲਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਉਹਦਾ ਕਾਰਖਾਨਾ , ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਗੋਦਾਮ ਸਭ ਕੁਝ ਸੀ । ਦੂਜੀ ਕੋਠੜੀ , ਉਹਦਾ ਘਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਮਾਲਾ , ਉਹਦੀ ਬੀਵੀ , ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਇਕ ਕਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਰਹਿ ਗਿਆ ਵਿਹੜਾ । ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਵਾਸੀ ਸਨ ਮਕੌੜੇ । ਗਹਿਰੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿਕੇ ਮਕੌੜੇ । ਇਹ ਫ਼ਜਰੇ ਫ਼ਜਰੇ ਆਪਣੀ ਖੁਡੋਂ ਨਿਕਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਤੇ  ਘਰ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਹਰ ਸ਼ੈ ਤੇ ਹਰ ਜੀਅ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਮਾਰਦੇ । ਗੁਆਂਢਣਾ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਜਮਾਲੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਡਰਦੇ । ਜਮਾਲੇ ਤੇ ਉਹਦੀ ਬੀਵੀ ਸੌ ਕਾਰਨ ਕੀਤੇ ਪਰ ਮਕੌੜਿਆਂ ਅੱਗੇ ਇਕ ਨਾ ਚੱਲੀ । ਇਹ ਇਕ ਖੁੱਡ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਉਹ ਉਹ ਦਸ  ਖੁੱਡਾਂ ਹੋਰ ਕਢ ਲੈਂਦੇ । ਇਹ ਦਵਾਈਆਂ ਛਿੜਕਦੇ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਿਆਣੇ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਮਕੌੜਿਆਂ ਦੇ ਦੰਦ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ । ਮਹੱਲੇ ਦੇ ਬੁੱਢਿਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਥਾਂ ਜਮਾਲੇ ਦੇ ਮਕਾਨ ਏ , ਉਥੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਮਕੌੜੇ ਨਹੀਂ , ਬਾਬੇ ਸਨ । ਜਮਾਲ  ਬੁੱਢਿਆਂ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨਦਾ ਪਰ ਮਕੌੜਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਉਹਨੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਟੱਬਰ ਨੇ ਮਕੌੜਿਆਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ । ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਬਚੀ ਖੁਚੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਮਿਲੀ ਖਲ ਖੁਡ ਕੋਲ ਪਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਹੁਣ ਮਕੌੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਾਲ ਰੋਟੀ ਲਈ ਦੂਰ ਨਾ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦਾ ਘਰ ਬਚਿਆ ਰਿਹਾ । ਏਸ ਸਮਝੌਤੇ ਏਸ ਇਕ ਘਰ ਦੇ ਦੋ ਦਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨੀ ਤੇ ਮਿਲਜੁਲ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਸਿਖਾ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਜੇ ਕੋਈ ਬਾਬਾ ਆਪਣੇ ਭੌਣ ਤੋਂ ਭਟਕ ਕੇ ਦੂਰ ਵੀ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਚਲਦੇ ਪੈਰ ਰੁਕ ਜਾਦੇ ਤਾਂ ਜੇ ਬਾਬਾ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਚਲਦਾ ਰਵ੍ਹੇ । ਉਧਰ ਬਾਬਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਢਣਾ ਬੰਦ ਕਰ  ਦਿੱਤਾ । ਗਵਾਂਢੀ ਗਵਾਂਢਣਾ ਮੁੜ ਜਮਾਲੇ ਦੇ ਘਰ ਆਣ ਜਾਣ ਲਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਜਮਾਲੇ ਦੇ ਤੇਲ ਦੀ ਖਲ ਦੀ ਵਿਕਰੀ  ਵਧ ਗਈ । ਇਕ ਦਿਨ ਜਮਾਲਾ ਦਸ ਮਨ ਸਰੋਂ ਮੰਡੀਉਂ ਲਿਆਇਆ । ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਬਰਤਾਨੀਆ ਨੇ ਹਿਟਲਰ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦਾ ਅਲਟੀਮੇਟਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ । ਜਮਾਲੇ  ਦੀ ਦਸ ਮਣ ਸਰੋਂ ਸੋਨਾ ਬਣ ਗਈ । ਉਸ ਦਿਨ ਜਮਾਲੇ ਬੜੀ ਅਦੀਕਤ ਨਾਲ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਖੁਡ ‘ ਤੇ ਇਕ ਭੇਲੀ ਗੁੜ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ । ਮਹੱਲੇ ਵਿਚ  ਇਹ ਖਬਰ ਫੈਲ ਗਈ ਕਿ ਬਾਬਿਆਂ ਜਮਾਲੇ ਨੂੰ ਬਰਕਤ ਬਖਸ਼ੀ  । ਜਮਾਲੇ ਨੂੰ ਬਸ਼ਾਰਤਾਂ  ਹੋਣ ਲਗ ਪਈਆਂ । ਮਹੱਲੇ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਆਂ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੜ ਚਾੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੱਚਾ ਬੀਮਾਰ ਹੋਵੇ , ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੱਸ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਹੋਵੇ , ਸਭ ਆ ਕੇ ਬਾਬਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁੜ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਸਾਂਈ ਜਮਾਲਾ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਦੁਆਵਾਂ ਤੇ ਗੰਢੇ ਤਾਵੀਜ਼ ਕਰਦਾ ।

ਸਾਂਈ  ਜਮਾਲੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਖੁਡ ਉੱਤੇ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜੇਹਾ ਛੱਪਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਹਰ  ਜੁਮਾਰਾਤ ਉਥੇ ਦੀਵਾ ਬਾਲਦਾ । ਲੋਕੀਂ ਉਥੇ ਤੇਲ , ਫਲ , ਪਤਾਸੇ ਤੇ ਦੋਪੱਟੇ ਚੜ੍ਹਾਣ ਲਗ ਪਏ । ਸਾਂਈ  ਜਮਾਲਾ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਰਿਆਜ਼ਤ ਕਰਦਿਆਂ ਦਿਨੇ ਕੋਹਲੂ ਨਾ ਚਲਾ ਸਕਦਾ । ਫੇਰ ਇਕ ਰਾਤ  ਉਹਨੂੰ ਬਸ਼ਾਰਤ ਹੋਈ ਤੇ ਉਹਨੇ ਕੋਹਲੂ ਚੁਕਾ ਦਿੱਤਾ । ਬਲਦ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ । ਕੋਠੜੀ ਨੂੰ ਹੁਜਰਾ ਬਣਾ ਲਿੱਤਾ । ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਚੌੜੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਦੋਪੱਟਿਆਂ ਦੀ ਹੱਟੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ । ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਜੇ ਜਦੋਂ ਖਲੀਫਾ ਮਾਮ ਦੀਨ ਦੀ ਜਵਾਨ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ । ਖ਼ਲੀਫੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬੀਵੀ ਤੋਂ ਔਲਾਦ ਜਵਾਨ ਸੀ ਪਰ ਨੂਰਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਖ਼ਲੀਫੇ ਦੀ ਚੰਗੀ ਚੌਖੀ ਜੈਦਾਦ ਸੀ । ਨੂਰਾਂ ਸਾਂਈ   ਜਮਾਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਿਪਤਾ ਸੁਣਾਈ । ਸਾਂਈ  ਹੋਰਾਂ ਨੂਰਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਖਾਵੰਦ ਔਰਤ ਦੇ ਸਿਰ ਦਾ ਤਾਜ ਹੁੰਦਾ ਏ ਤੇ ਉਹਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤੋ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਰਸਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਅਗਲੀ ਜੁਮਾਰਾਤ ਖਲੀਫ਼ਾ ਮਾਮਦੀਨ ਨੂਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ  ਸਾਂਈ ਜਮਾਲੇ ਕੋਲ ਕੁੱਕੜ , ਸਵਾ ਸੇਰ ਘਿਓ ਤੇ ਪੰਜ ਸੇਰ ਮਿਠਾਈ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਕੀਤੀ । ਨੂਰਾਂ ਚਾਲੀ ਦਿਨ ਤੇ ਚਾਲੀ ਰਾਤਾਂ ਹੁਜਰੇ ਅੰਦਰ ਵਜੀਫ਼ਾ ਕੀਤਾ । ਬਾਬਿਆਂ ਨੂਰਾਂ ਦੀ ਸੁਣ ਲਈ  ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਚੰਨ ਜੇਹਾ ਪੁੱਤਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਦਿਨ ਖ਼ਲੀਫਾ ਮਾਮ ਦੀਨ ਨੇ ਬਾਬੇ ਮਕੌੜੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ‘ ਤੇ ਦੇਗਾਂ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਮੌਲਵੀ ਅਹਮਿਦ ਦੀਨ ਕਲਾਨੌਰੀ ਨੇ ਕਬਰਪ੍ਰਸਤੀ ਤੇ ਸ਼ਰਕ ( ਅੱਲਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਕ ਬਣਾਓਣਾ ) ਬਾਰੇ ਮਸੀਤ ਵਿਚ ਵਾਆਜ਼ ਕੀਤੀ ।

ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਬਾਬਾ ਮਕੌੜੇ ਸ਼ਾਹ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋਵੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਸਿਆਹ – ਸੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕੀ ਡਰ । ਰੱਬ ਸੱਚੇ ਸਾਈਂ ਜਮਾਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਇਜ਼ੱਤ ਬਖਸ਼ੀ । ਉਹਦਾ ਰੁਤਬਾ ਵਧਾ ਕੇ ਸੱਯਦ ਜਮਾਲ ਅਲਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਬੁਖਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਾਬਾ ਮਕੌੜੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਜ਼ਾਰ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਡੇਰਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਸੱਯਦ ਜਮਾਲ  ਅਲਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਬੁਖਾਰੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਆਲ ਮੁਬਾਰਕ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਹਵੇਲੀ ਆਸਤਾਨਾ ਸ਼ਾਹ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਡੇਰਾ ਪਹਿਲੇ ਕੋਲੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਿਆ । ਡੇਰੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਗੁੰਬਦਾਂ ਮਹਿਰਾਬਾਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ । ਸਰਕਾਰਿ ਆਲੀਆ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਖ਼ਾਨ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਮਿਥ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਆਲਿ ਸ਼ਾਹ ( ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਔਲਾਦ ) ਨੂੰ ਦੋ ਰਾਸ਼ਨ ਡਿਪੋ ਅਲਾਟ ਕਰ  ਦਿੱਤੇ । ਹੁਣ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਦੇ ਸੰਦੂਕ ਨਾਕ ਇਕ ਸੰਦੂਕੜੀ ਹੋਰ ਵੀ ਰਖੀ ਗਈ ਜਿਹੜੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ‘ ਵਾਰ ਫੰਡ ‘ ।  ( ਪਰਧਾਨ ) ਸੇਠ ਚਰਨ ਦਾਸ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਆ ਕੇ ਡੇਰੇ ਸਲਾਮ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਏ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਹਰ ਜ਼ੁਮਾਰਾਤੀ ਡੇਰੇ ਸਲਾਮੀ ਦਿੰਦਾ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਨੇਕੀਆਂ , ਕਰਾਮਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਫਾਂ ਕਰਦਾ ਤੇ ਹਿੱਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗੂ ਰਹਿਣ ਦੀ ਨਸੀਹਤ ਕਰਦਾ । ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਸਦਰ ਖ਼ਾਨ ਗਿਆਸਉਲਦੀਨ ਖਾਂ ਤੇ ਮਜਲਸ ਅਹਰਾਰ ਦੇ ਸਦਰ ਮੌਲਾਨਾ ਸਨਾਅ ਅਲਾਹ ਇਨਸਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਬਸ਼ਾਰਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਤੇ ਬਈਅਤ ਕੀਤੀ । ਹੁਣ ਡੇਰੇ ਤੇ ਹਾਜਤਮੰਦਾਂ  ਦੀ ਭੀੜ ਹੋਣ ਲਗ ਪਈ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਇਕੱਠਾਂ ਉਤੇ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਡੇਰੇ ਦੀ ਰੌਨਕ ਵਧਦੀ ਗਈ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮੁਰਾਤਬੇ ਬੁਲੰਦ ਹੋਂਦੇ ਗਏ ।

ਫੇਰ ਕਰਨਾ ਰੱਬ ਦਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਗਿਆ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੈਤਾਨ ਧੋਖੇ ਵਿਚ ਰਖਿਆ ਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਨਾ ਆਇਆ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਜਰਤ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆ ਕੇ ਉਹ ਹਰ ਵੇਲੇ ਰੋਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ । ਸਾਹਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਪੰਦਰਾਂ ਸੇਰ ਸੋਨਾ ਕਿ ਸ਼ੈ ਹੁੰਦੀ ਏ ਪਰ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਨਾ ਰੁਕਦੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਡੇਰੇ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਦਾ ਘੁਣ ਲਗ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਤੇ ਤੇ ਉਹ ਵਾਲਟਨ ਕੈਂਪ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ । ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਦ ਹੋਏ । ਇਕ ਰਾਤ ਬਸ਼ਾਰਤ ਹੋਈ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਸਾਹਬਜ਼ਾਦਿਆਂ , ਬੀਬੀ ਪਾਕ ਤੇ ਮਾਈ ਪਾਕ ਨੂੰ ਮੀਆਂ ਮੁਨੀਰ ਅਹਿਮਦ ਲੁਧਿਆਨਵੀ ਬੀ. ਏ . ਐਲ – ਐਲ . ਬੀ . ਐਡਵੋਕੇਟ ਦੀ ਕੋਠੀ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪੂੰ ਟਿੱਬਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਚਲੇ ਗਏ । ਟਿੱਬੇ ਦਾ ਪਟਵਾਰੀ ਆਪ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ । ਡੇਰੇ ਦੀ ਜੁਦਾਈ ਦੇ ਜ਼ੁਅਫ ਬਾਇਸ ( ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ) ਆਪ ਖੂੰਟੇ ਤੇ ਪੂਰਾ ਭਾਰ ਪਾ ਕੇ ਚਲਦੇ । ਇਕ ਥਾਂ ਖੂੰਟਾ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਖੁਭ ਗਿਆ । ਆਪ ਨੇ ਵੀ ਉਥੇ ਈ ਤਸ਼ਰੀਫ਼ ਰਖ ਦਿੱਤੀ । ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ  ਖੜਿਆਂ ਖੜਿਆਂ ਇਕ ਛੱਪਰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਮੰਜੀਆਂ ਬਿਸਤਰ ਆ ਗਏ ਤੇ ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਰਨ ਲਗ ਪਈਆਂ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਆਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜ ਕੇ ਰੋੰ ਲਗ ਪਿਆ । ਉਹ ਵੀ ਆਪ ਦਾ ਮੁਰੀਦ ਸੀ । ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ । ਕੁੱਲ ਪੰਦਰਾਂ ਸੌ ਕਿੱਲੇ । ਏਸ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ‘ ਤੇ ਹੀ ਰੱਬ ਦੇ ਸ਼ੁਕਰ ਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋਏ । ਟਿੱਬਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਗਏ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਡੇਰੇ ਟਿੱਬਾ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਟਿੱਬਾ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਮੁਰੀਦਾਂ ਨੂੰ ਟਿੱਬੇ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਦੀ ਖਬਰ ਅਪੜੀ ਤੇ ਉਹ ਡੇਰੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦੇਣ ਲੱਗੇ । ਡੇਰੇ ਤੇ ਤੁਫੈਲ ਉਹ ਮੁੜ ਘਰਾਂ , ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ , ਉਹ ਵੀ ਟਿੱਬਾ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਦੇ ਆਲੇ – ਦੁਆਲੇ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਕ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਸੀ ਉਹ ਖੁਆਰ ਹੋਏ ਤੇ ਡੇਰੇ ਦਾ ਜਲਾਲ ਵਧਦਾ ਗਿਆ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਹਰਤ ਦੂਰ ਦੂਰ ਅਪੜੀ । ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਗਰੀਬ ਫ਼ੈਜ਼ਯਾਬ ਹੋਣ ਲਈ ਟਿੱਬੇ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਆਣ ਲੱਗੇ । ਕਰਨਾ ਖੁਦਾ ਦਾ  , ਜਦੋਂ ਮੁੰਤਕਲੀਆਂ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਈ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਜਮ੍ਹਾਂਬੰਦੀਆਂ ਮਸ਼ਰਕੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਨਾ ਆਈਆਂ , ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਹੱਦ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸੌ ਕਿੱਲੇ ਇਕ ਏ. ਡੀ. ਐਸ. ਐਮ. ਕੇ. ਨਕਵੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਏ । ਉਹ ਛੱਬੀ ਸੌ ਏਕੜ ਦਾ ਬਾਗ ਬਾਰਾਬੰਕੀ ਵਿਚ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂਬੰਦੀਆਂ ਦੀ  ਉਸ  ਨੂੰ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ । ( ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਆਜ਼ਮ ਲਿਆਕਤ ਅਲੀ ਖਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਪਈ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਓਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਉਨੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਜਿੰਨੀ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਜਮ੍ਹਾਂਬੰਦੀਆਂ ( ਪਟਵਾਰੀ ਦੇ ਕਾਗਜਾਂ ) ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇ । ਪਰ ਯੂ ਪੀ ਤੋਂ ਆਓਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਟਵਾਰੀ ਦੇ ਕਾਗਜਾਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ; ਉਹ ਜਿੰਨੀ ਕਹਿ ਦੇਣ ਉਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ । ) ਪਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਖਣ ਆਇਆ , ਉਹਦੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮੁੰਤਕਿਲੀ ਮਨਸੂਖ ਕਰਵਾ ਲਈ । ਮੁਰੀਦਾਂ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਏ. ਡੀ. ਐਸ. ਐਮ. ਕੇ. ਨਕਵੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੌਲਵੀ ਅਹਿਮਦ ਦੀਨ ਕਲਾਨੌਰੀ ਸੀ । ਪਰ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵੇਖੋ । ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਮਰਦੂਦ ਵਾਸਤੇ ਦੁਆ ਫੁਰਮਾਈ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਰਫ਼ ਵਾਲੇ ਵਿਚ ਟਿੱਬਾ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮਿਲ ਗਈ । ਏਸ ਤੋਂ ਵੱਧ , ਅਸੰਬਲੀ ਦੇ ਇਲੈਕਸ਼ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਜਦੋਂ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰੀ ਵਾਸਤੇ ਆਖਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਫ਼ੱਤੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉਤੇ ਹੱਥ ਰਖ ਦਿੱਤਾ । ਫ਼ੱਤਾ ਫ਼ੱਤਿਉਂ ਚੌਧਰੀ ਫ਼ਤਹ ਦੀਨ ਐਮ. ਪੀ. ਏ. ਬਣ ਗਿਆ । ਤੇ ਅੰਸਬਲੀਆਂ ਤੇ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਬੜੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਲਿੱਤਾ ਜਾਣ ਲਗਿਆ । ਹਾਜਤਮੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਜਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤੇ ਬਦਕਾਰਾਂ ਉਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਗਜ਼ਬ ਬਰਸਿਆ । ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਤੇ ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲਗ ਪਏ । ਜੇ ਕੋਈ ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਕਿਸੇ ਗਰੀਬ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦਾ ਤੇ ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਦੀ ਧੀ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਹਜ਼ਰਤ ਚੌਥੇ ਪੰਜਵੇਂ ਥਾਨੇਦਾਰ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਕੇ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਹਵਾਲਾਤੋਂ  ਮੰਗਵਾ ਲੈਂਦੇ । ਆਪ ਦੀ ਦੁਆ ਨਾਲ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਦੀ ਧੀ ਵੀ ਆਪੂੰ ਘਰ ਮੁੜ ਆਓਂਦੀ । ਇੰਜ ਟਿੱਬੇ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਤੇ ਉਹਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ਬਰਸਦੀ ਰਹੀ ।

ਇਕ ਗੱਲ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਤਿਵੇਂ ਰਹੀ । ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਜਮ੍ਹਾਂਬੰਦੀਆਂ  ਨਾ ਆਈਆਂ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਫੈਸਲਾ ਨਾ ਹੋਇਆ । ਪਤ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕੀ ਗ਼ਮ ! ਜ਼ਮੀਨ ਤਾਂ ਡੇਰੇ ਦੀ ਸੀ . ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਵੱਡੀ ਸਰਕਾਰ ਦੋ ਚੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਤੇ ਇਕ ਆਈਸ ਫੈਕਟਰੀ ਬ਼ਖਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਫੇਰ ਵੀ ਜਦੋਂ ਵਜ਼ਾਰਤ ਬਦਲਦੀ , ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਆ ਕੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਿਲਵਤ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਾ , ਤੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪਾ ਕੇ ਜਾਂਦਾ । ਹਰ ਨਵੀਂ ਵਜ਼ਾਰਤ ਵਿਚ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਪਹਿਲੇ ਕੋਲੋਂ ਵੱਧ ਤਗੜੀ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲਦੀ । ਇੰਜ ਜਦੋਂ ਵੀ ਵਜ਼ਾਰਤ ਬਦਲੀ , ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਡਿੰਗਾਂ , ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਤੇ ਸਿਨਮਾਘਰਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ।

ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਲਾਉਦੀਨ –  ਉਲਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਬੁਖ਼ਾਰੀ  ਤੇ  ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤਾਜਉਲਦੀਨ ਸ਼ਾਹ ਬੁਖ਼ਾਰੀ ਟੱਬਰਾਂ ਵਾਲੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਅਗਿਓਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਐਚੀਸਨ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਉਚੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਅਪੜ ਗਏ ਸਨ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੋਤਿਆਂ ਨਾਲ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਗੁਲਬਰਗ ਵਿਚ ਇਕ ਇਕਤਾਲੀ ਕਨਾਲ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਆਸਤਾਨਾ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਲਾਹੋਰ ਵਿਚ ਵਿਚ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਤੇ ਹੁਣ ਬਹੁਤਾ ਵੇਲਾ ਉਥੇ ਈ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ । ਮਾਈ ਪਾਕ ਗੋਸ਼ਾ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪ ਨੇ ਬਸ਼ਾਰਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇਕ ਭਾਗ ਭਰੀ ਚੰਚਲ ਬਾਈ ਨੂੰ ਹਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਖ਼ਸ਼ੀ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਰਿਆਜ਼ਤ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਟਪ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਵਕਤ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤੇ ਸੈਕਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਰਦਾ । ਯਾ ਕਦੇ ਕਦੇ ਗੋਰਮਿੰਟ ਹਾਊਸ ਹੋ ਆਓਂਦੇ । ਤੇ ਬਾਕੀ ਵੇਲੇ ਉਹ ਚੰਚਲ ਬਾਈ  ਕੋਲੋਂ ਮਜ਼ਾਜ਼ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਰਾਜ਼ ਸੁਣਦੇ । ਤੇ ਹਰਮ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਚਾਪੀ ਕਰਦੀਆਂ । ਇਹ ਬੀਬੀਆਂ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਬਸ਼ਾਰਤ ਮੁਤਾਬਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਚੁਣੀਆਂ ਸਨ । ਉਹਨਾਂ ਵਾਸਤੇ ਵਖ ਵਖ ਕੋਠੀਆਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਤੇ ਹਰ ਇਕ ਵਾਸਤੇ ਉਹਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਕਾਰ ਤੇ ਡਰਾਈਵਰ । ਇਹ ਬੀਬੀਆਂ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਖ਼ਿਦਮਤ ਗੁਜ਼ਾਰ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੋਤਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਸਾਰ । ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੋਤੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਆਸਤਾਨਾ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਦੀ ਅਨੈਕਸੀ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ । ਇਹ ਚਾਰ ਕਨਾਲ ਦੀ ਅਨੈਕਸੀ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਕ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਸਫ਼ਾਰਤ ਖ਼ਾਨੇ ਵਾਲਿਆਂ ਪੰਜ ਲੱਖ ਦੇ ਬਦਲੇ ਤਿਨ ਸਾਲ ਲਈ ਕਿਰਾਏ ‘ ਤੇ ਲਈ ਹੋਈ ਸੀ । ਇਹ ਉਸ ਸਫ਼ਾਰਤਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨਖ਼ਾਨਾ ਸੀ । ਹਰ  ਸ਼ਾਮੀਂ ਸਫ਼ਾਰਤਖ਼ਾਨੇ ਦਾ ਇਕ ਬੰਦਾ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਇਕ ਬੋਕਸ ਵਿਸਕੀ ਤੇ ਚਾਕਲੇਟ ਤੇ ਕੈਂਡੀ ਦੇ ਡੱਬੇ ਛਡ ਜਾਂਦਾ । ਫੇਰ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਛੇ ਪੋਤੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੰਦਰਾ ਵੀਹ ਯਾਰ ਬੇਲੀ ਅਮੀਰਾਂ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਹ ਚਾਲੀ ਧੀਆਂ ਨਾਲ ਰਾਤ ਭਰ ਟਵਿਸਟ ਕਰਦੇ । ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਫ਼ਜਰੇ ਫ਼ਜਰੇ ਨੌਕਰਾਂ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਰਬੜ ਦੇ ਗੁਬਾਰਿਆਂ ਤੋਂ  ਲੜਦੇ  । ਇਹਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਘਰੋ ਘਰੀ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਲਈ ਸੋਚਾਂ ਦੇ ਮੱਹਲ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ । ਪਰ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੋਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਉਚੀਆਂ ਸਨ । ਪਿਛੇ ਜਿਹੇ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰੀਂ ਮੁਲਕ ਦੇ ਸਭ  ਵੱਡੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ  ਇਜ਼ੱਤ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਗਏ , ਤੇ ਇਕ ਸਟੀਲ ਮਿੱਲ ਤੇ ਇਕ ਜੂਟ ਮਿੱਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡੇ ਬੰਦੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਦੋਹਤੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ । ਵਿਆਹ ਦਾ ਦਿਨ ਰਖਣ ਲਈ ਹੁਣ ਹਜ਼ਰਤ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਬਸ਼ਾਰਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਏ ।

-0-0-0-

ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਰਮਜ਼ਾਂ...

-ਜਗਦੀਸ਼ ਕੌਰ

ਹਰ ਰੋਜ਼ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ... ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ... ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ... ਆਪਣੇ ਭੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਸੁਝਾਉਂਦੀ ਹੈ... ਹਰ ਪਲ ਰੀਝਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਛੇੜਦੀ ਹੈ... ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਰਮ-ਖੇਤਰ ਵਿਚ ..ਇਨ੍ਹਾਂ ...ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਰਮਜ਼ਾਂ ...ਨੂੰ ਪਾਲ਼ਦਾ ਹੋਇਆ ਤੁਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ...ਦੋਸਤੋ... ਇਸ ਮਹਾਂਵਾਕ ਨਾਲ... ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਰਮਜ਼ਾਂ.... ਦੀ ਇਕ ਲੜੀ ਪਰੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ....

"ਜੋ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੇ ਸੋਈ ਪਿੰਡੇ".....ਭਗਤ ਪੀਪਾ

ਯਾਤਰਾ... ਭ੍ਰਮਣ... ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ... ਇਕ ਗੱਲ ... ਜਿਹੜੀ ਸਮਝ ਆਈ ਹੈ... ਉਹ ਇਹ ਕਿ... ਜਿੰਨੀ ਯਾਤਰਾ ਤੁਸੀਂ ਬਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹੋ... ਓਨੀ ਹੀ ਇਹ ਯਾਤਰਾ... ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਦੀ ਹੈ...!  ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਮਹਾਂ-ਦਰਸ਼ਨ... ਸਾਗਰਾਂ ਦਾ ਮਹਾਂ-ਸੰਗੀਤ... ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਵੱਡਾ ਕਰਦਾ ਹੈ... ਅਤਿ ਵਿਸ਼ਾਲ..!  ਪਰਦੇਸੀ ਮਨ ਲਈ .. 'ਸਭ ਦੇਸ ਪਰਾਇਆ'... ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ..?..ਨਾਨਕ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਹੋਰ ਤਰਾਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੇ...! ਤੁਸੀਂ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ  ਜਾਂਦੇ ਹੋ... ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਬੰਧੇਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ... !.. ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੀ ਹੈ ਇਹ .. ਮੁਹੱਬਤੀ ਖਿੱਚ.. ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ..ਅਨੰਤ ਥਲਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ...  ਅਥਾਹ ਸਾਗਰਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੈ ਤੁਰਦੀ ਹੈ... ! .. ਹੇ ਨਾਨਕ !..ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ... !.. ਤੇਰੀਆਂ ਚਿੰਤਨ-ਉਦਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ... !!